I. Lata 1918-1939.
Kraj nasz – Polska – bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. był pustoszony przez gwałtowne epidemie chorób zakaźnych m.in. duru wysypkowego, ospy prawdziwej, duru brzusznego, czerwonki, malarii. Walka z epidemiami stała się głównym zadaniem całej służby medycznej w kraju.
Już w 1918 r. dr Ludwik Rajchman, późniejszy twórca UNICEF, wystąpił z inicjatywą utworzenia instytutu stanowiącego zaplecze diagnostyczno-laboratoryjne i merytoryczne walki z epidemiami w kraju. Instytut taki powołano w dniu 21.11.1918 pod nazwą Państwowy Centralny Zakład Epidemiologiczny – od 1923 r. przyjął on nazwę Państwowego Zakłady Higieny.
Działalność Instytutu obejmowała:
- diagnostykę laboratoryjną – wykonywaną na potrzeby kraju, pod kierunkiem prof. Ludwika Hirszfelda i prof. Stanisława Sierakowskiego.
- produkcję surowic i szczepionek. W PZH wytwarzano 32 rodzaje szczepionek, m.in. przeciw ospie, wściekliźnie, durowi brzusznemu oraz 10 surowic odpornościowych m.in. przeciw błonicy i tężcowi. W 1924 r. w PZH, jako jednej z pierwszych placówek w Europie, podjęto produkcję insuliny. Liga Narodów korzystała ze szczepionek produkcji PZH – wysyłając je do stosowania w Grecji, Rosji i innych krajach. W tej działalności duże zasługi mieli dr Józef Celarek i odkrywca witamin dr Kazimierz Funk. W 1922 r. rozszerzono zadania instytutu o szkolenie personelu medycznego. Zorganizowano Państwową Szkołę Higieny, którą kierował prof. Witold Chodźko przy współpracy z prof. Marcinem Kacprzakiem.W tym okresie zorganizowano 13 filii PZH, których pracę nadzorował Feliks Przesmycki, późniejszy wieloletni Dyrektor PZH.
II. Lata 1940-1944.
PZH, które uległo częściowemu zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego, miało chlubną kartę w konspiracyjnym prowadzeniu szkolenia przyszłych lekarzy i dostarczaniu szczepionek przeciw durowi wysypkowemu m.in. do Getta.
III. Lata 1945-1951.
PZH w tym czasie było zapleczem diagnostyczno-laboratoryjnym dla całego kraju. W 1950 r. produkcję szczepionek i surowic przeniesiono z PZH do Zjednoczenia Wytwórni Surowic i Szczepionek. Poszczególne Działy PZH dały początek Instytutowi Leków w Warszawie, Instytutowi Higieny Pracy w Łodzi, Instytutowi Antybiotyków, Instytutowi Żywności i Żywienia. W 1951 r. przekształcono Filie PZH w Wojewódzkie Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne, a w 1952 r. zadania Państwowej Szkoły Higieny przekazano Studium Sanitarno-Higienicznemu Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie.
IV. Lata 1952-1988.
To okres przekształcenia Centrali PZH w Instytut Naukowo-Badawczy o charakterze specjalisty i Konsultanta Krajowego w dziedzinie mikrobiologii, epidemiologii oraz zdrowia publicznego, ponadto szkolenia kadr w tych dziedzinach i nadzoru nad fachową działalnością stacji sanitarno-epidemiologicznych.
Nadal priorytetowym zadaniem PZH była poprawa sytuacji epidemiologicznej kraju. W roku 1952 zorganizowano w PZH pierwszą w Polsce Pracownię Wirusologiczną oraz zainicjowano organizacje pracowni wirusologicznych w stacjach sanitarno-epidemiologicznych. Było to podstawą przygotowań do eradykacji poliomyelitis w Polsce, co zostało uwieńczone sukcesem w 2002 r.
Sytuacja epidemiologiczna duru brzusznego uległa poprawie w 1964 r. dzięki wynikom zorganizowanego przez PZH, pod kierunkiem prof. Jana Kostrzewskiego, badania terenowego typu field trial. Wprowadzenie do stosowania w kraju nowych szczepionek było poprzedzane badaniami epidemiologiczno-laboratoryjnymi w zakresie ich bezpieczeństwa i skuteczności. Takie badania poprzedziły zastosowanie w Polsce szczepionek przeciwko poliomyelitis oraz przeciwko odrze i umieszczenie ich w kalendarzu szczepień.
Na początku lat sześćdziesiątych z inicjatywy Prof. Jana Kostrzewskiego zaistniały w PZH warunki do podjęcia badań z zakresu epidemiologii chorób niezakaźnych i zapoczątkowanie badań w dziedzinie epidemiologii środowiskowej. W 1966 - 1984 r., pod kierunkiem doc. Feliksa Sawickiego, zorganizowano w ramach umowy polsko – amerykańskiej prospektywne badania epidemiologiczne występowania środowiskowo uwarunkowanych, przewlekłych nieswoistych chorób układu oddechowego wśród mieszkańców Krakowa. Badania te uznano w Europie i świecie za modelowe pod względem metodycznym.
Na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku, kiedy dyrektorem instytutu był wybitny organizator i naukowiec Prof. Włodzimierz Kuryłowicz, rozpoczął się „złoty wiek” zakładów PZH prowadzących badania wpływu negatywnych skutków zanieczyszczeń środowiska na zdrowie populacji. W 1975 r. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej powierzyło PZH funkcje koordynatora badań w problemie „Wpływ skażeń na zdrowie i życie człowieka” (problem MR-12) prowadzonych w Polsce w latach 1976-1985.
Problematyka zdrowia publicznego w mniejszym lub większym stopniu była uwzględniania w pracach prowadzonych w PZH od dawna, właściwie od początku istnienia PZH. Większy ich udział datuje się od 1975 r., tj. od czasu podjęcia przez PZH koordynacji problemu MR 12. W połowie lat osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęto też cykliczne wydawanie raportów o sytuacji zdrowotnej ludności Polski i jej uwarunkowaniach
V. Lata 1989 – 2014; dwudziestopięciolecie niepodległości.
W latach tych nastąpił dalszy rozwój działalności naukowej, dydaktycznej i diagnostycznej Instytutu, który w roku 2007 zmienił nazwę na Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny (NIZP – PZH). Priorytetem i głównym obszarem prowadzonych badań jest nadal ochrona i poprawa zdrowia ludności Polski oraz okresowa ocena sytuacji zdrowotnej i jej uwarunkowań.
Do priorytetowych zadań należą też zapobieganie, nadzór i szybkie reagowanie w przypadku szerzenia się chorób zakaźnych, badania w sferze epidemiologii ważnych społecznie chorób niezakaźnych oraz w obszarach promocji zdrowia, organizacji i ekonomiki ochrony zdrowia a także wrażliwości („responsiveness”) systemu zdrowia w Polsce. Prowadzone są także badania dotyczące identyfikacji potencjalnie szkodliwych czynników występujących w środowisku. Od 1997 roku Instytut zajmuje się także problematyką przemocy w rodzinie ze szczególnym uwzględnieniem krzywdzenia dzieci a w ostatnich latach problemami związanymi ze starzeniem się społeczeństwa.
Zadania te są wykonywane we współpracy i na zlecenia Ministerstwa Zdrowia i Głównego Inspektoratu Sanitarnego a także we współpracy z innymi resortami, instytutami badawczymi i uniwersytetami medycznymi. W instytucie pracują Konsultanci Krajowi w dziedzinie epidemiologii i zdrowia publicznego. Eksperci z NIZP – PZH współpracują z wieloma instytucjami w Unii Europejskiej, z WHO a także z narodowymi instytutami zdrowia publicznego w wielu krajach. Dyrektor Instytutu był w latach 2010 – 2013 członkiem Komitetu Stałego WHO/EURO a w latach 2012 – 2013 członkiem Niezależnej Grupy Ekspertów powołanej przez DG Research and Innovations Komisji Europejskiej w celu opracowania priorytetowych obszarów badawczych w zakresie zdrowia publicznego w programie Horyzont 2020 (2014 – 2020). NIZP – PZH reprezentuje Polskę we wspólnotowych sieciach nadzoru epidemiologicznego (TESSY, EIS) a eksperci z Instytutu są członkami wielu grup eksperckich przy WHO, ECDC, EFSA oraz Dyrektoriatów Komisji Europejskiej.
